အကြာရမျှာၚ်လွဟ် (သ္ကုတ် ၈)

ဗတာၚ် (တိထဝ်ရာ)

ဍုၚ်ချေၚ်၊ ဒဵုနာဂ၊ ရးသကိုၚ်

ပလိုတ်သၟဝ်ကျာကၟိန်ဍုၚ်ပိုဲဂှ် တွဵုရးဍုၚ်ချေၚ်ကဵု ရးဒေသ“သကိုၚ်”နွံတဴရ။ တွဵုရးဍုၚ်ချေၚ်ဝွံ သ္ၚောဲခြာနူကဵုၜဳ ဇၞော်၊ တိုန်နွံဒၟံၚ် လ္တူဒဵုသၠုၚ်ထပ်ကဵုထပ်တုဲ အာကၠုၚ်ဝါတ်တဴ ဗွဲမလောန်ရ။ မွဲအဆက်ဓဝ်ဂှ် ဒဵု“နာဂ’’ ဒတူလိုၚ်စူ ဠံက်ဒၟံၚ် ညံၚ်ရဴပြေၚ်စွံလဝ် ကၟိုၚ်ဒဒၚ် သဘာဝတၟေၚ်မွဲတုဲ ညးတၞဟ် သ္ဂောံၜေတ်လုပ်ကၠုၚ်ဖျေံသ္ဇိုၚ် ဟွံလောဲ သွာရ။ ဆ္ဂးအကြာဒုၚ်ဇၞော်သၠုၚ်တံဂှ် ၜဳကြုၚ်တံ ဇွောဝ်စှေ်ဒၟံၚ်ကီုတုဲ ဗလးဝါတံ နွံတဴ ဗွဲဒးရးရ။ လ္တူဂၠံၚ်ကရေပ် အကြာဇိုၚ်ဒဵုဂှ် အာကၠုၚ်တတ်ကၠောံဂွံ၊ စဵုကဵုဇက်ပၞာန် လုပ်စိုပ်ဍုၚ်အာသာမ်၊ မဏိပူရ ဇိုၚ်ဝုတ်ဒိုဟ်တုဲ ရမျှာၚ် လွဟ်ဇၞော်အမၠံက်တံ ဗြုတမ္ညဝ်ကၠုၚ် ချေံသရာဲသ္ဂံၚ်တံ ကေၚ်ဂြိပ်လဝ် အကြာဒဵုဇၞော်ဏံကီုရောၚ်။

ရံၚ်ကဵုဗီုပြၚ်ပထဝဳမ္ဂး ရးဒေသသကိုၚ် သမၠဲဧရိယာ နွံဒၟံၚ် ၉၃,၇၀၄ ကဳလဝ်တုဲ ဒှ်ဒေသဇၞော်သမၠဲအိုတ် ပ္ဍဲကၟိန် ဍုၚ်ပိုဲရ။ (တွဵုရးဍုၚ်သေံ လုပ်လၟိဟ်ပထမရ။) အတိုၚ်စရၚ်သ္ၚိကၟိန် (census) သၞာံ ၂၀၁၄ ဒုၚ်စဳရေၚ်လဝ်မ္ဂး မှာဇန်နွံဒၟံၚ် လၟိဟ်မသိုန်စှော်ပိကိုတ်ပြၚ်ၚ်ရ။ အပ္ဍဲရးဒေသသကိုၚ်ဂှ် တိဍာ်အုပ်ဓုပ်နာဂ ဒက်ခၞံလဝ် န (၃) ပွိုၚ် ဍုၚ် ကော်ဂး လာဟေဝ်၊ လေဝ်ယှဳ၊ နာန်ယောန်တံရ။ ဍုၚ်ဇၞော်ဒေသနာဂဝွံ ‘လေဝ်ဟေဝ်’ ရ။ ဧရိယာ သၠဲလး ဒးရးတုဲ ဒိုဟ်ပလိုတ်တေံဂှ် ဂွံလဝ်စးဍုၚ်အိန္ဒိယ နဇိုၚ်ဝုတ်ဒိုဟ် ဆက်ကၠောံဒၟံၚ်ကဵု တိဍာ်နာဂမွဲစွံရ။ အတိုၚ်စ ရၚ်သ္ၚိကၟိန် သၞာံ ၂၀၁၄ ထ္ၜးလဝ်မ္ဂး မှာဇန်ဒေသနာဂဏံ နွံ မွဲကိုတ်မွဲဠက်တြဴလ္ၚီပြၚ်ရ။ ပ္ဍဲဍုၚ်အိန္ဒိယတေံ ကောန်ဂကူနာဂနွံဒၟံၚ် ဗၞတ်ပိ-ပန်ပြကောတိကိုတ်၊ ပ္ဍဲကၟိန်ဍုၚ်ဗၟာဂှ် လၟိဟ်နွံဒၟံၚ် ဗၞတ်ပန်ကိုတ်ရောၚ်သ္ဂးရ။ ဂကူ နာဂ ၉၀ % ဂှ် ရှေ်သှေ်ဘာသာခရေတ် သ္ဂးရ။

မွဲအဆက်သကိုၚ်ဂှ် ဍုၚ်ချေၚ် သမၠဲဧရိယာ နွံဒၟံၚ် ၃၆,၀၁၉ ကဳလဝ်၊ တိဍာ်သၠဲလးကီုရ။ အတိုၚ်စရၚ်သ္ၚိကၟိန် ပ္ဍဲ သၞာံ ၂၀၁၄ တေံဂှ် မှာဇန်ပ္ဍဲဍုၚ်ချေၚ် နွံ ပန်ကိုတ်ထပှ်ဠက်ပြၚ်ညိရ။ လၟိဟ်မၞိဟ်အောန်တဴကီုလေဝ် ကောန်ဍုၚ် အရၚ်ဒေသ သ္ကုတ်ပလိုတ်သၟဝ်ကျာကၟိန်ဍုၚ်ပိုဲဏံ ဖျေံကၠုၚ်လဝ်သ္ဇိုၚ်ဒၞာဲဏံ ဗွဲမလအ်လကာဖါ၊ နအခိုက်ကၞာ ဗက်လၟတဵုဂူယာရ။ ဂကူချေၚ်တံဂှ် ဂြောဝ်ဂတာ နွံဒၟံၚ်ဂၠိုၚ်ကဵုက္ဍိုပ်၊ ဒုၚ်သ္ဇိုၚ် လ္တူဃံၚ်ကွာန် ဂြောဝ်ကတာတုဲ အုပ်ဓုပ်ကၠုၚ် ဍုၚ်ကွာန်ညးတံ ဗၠးဗၠးၜးၜးရ။ ဟိုတ်နူကမၠောန်ပိုန်ဒြပ်ဟွံဇၞော်မောဝ်ဗီုဒေသ တၞဟ်ကီု၊ သယံဇာတ အောန်ကီုတုဲ ကောန်ဂကူချေၚ်တံ တိတ်ဂၠာဲ ကမၠောန်ဒေသညးတၞဟ် သီုတိတ် ဍုၚ်သၟာၚ် ဂၠိုၚ်ဗွဲမလောန်ရ။ ပ္ဍဲဗလးပ္ဍဲဍုၚ်ဗၟာဂှ် ချေၚ်ပ္ဍဲဗလး (မြေပြန်႕ချၚ်း) တံ ဇက်စှေ်စိုပ် သ္ကုတ်လဒေါဝ် ရးဒေသမကွေ၊ သကိုၚ်၊ ဍုၚ်ရခေၚ်၊ စဵုကဵု ရးဗဂေါရောၚ်။

ဝၚ်ဒေသချေၚ်ကဵုရးဒေသသကိုၚ်

ပ္ဍဲရးဒေသသကိုၚ်သ္ကုတ်သၟဝ်တေံဂှ် ကောန်ဂကူဗၟာတံ သတီုမၞိဟ် ဂၠိုၚ်တဴကီုလေဝ် သ္ကုတ်လ္တူဒဵုတေံဂှ် ဟၟဲကွေံရ။ ကောန်ဂကူနာဂ၊ သေံဗ္ကေတ်၊ ချေၚ်ကဵု ကောန်ဍုၚ်အရၚ်ဍောတ်တ်တံ တန်တဴကၠုၚ် ဇိုၚ်ဂြိုဟ်ဇၞော်၊ လ္တူဒဵုဏံ ဂၠိုၚ်ကဵုသၞာံရ။ ဂကူနာဂ၊ ဂကူချေၚ်တံဝွံ ဒှ်ကောန်ဂကူ မိပ်လ္တူဒဵုတုဲ တန်တဴကၠုၚ် လ္တူကုန်ဒဵု ကၟိန်ဍုၚ်ပိုဲကဵု ဍုၚ်အိန္ဒိ ယ၊ ဍုၚ်ဘၚ်္ဂလာဒိတ်ရှ်တံ ဗွဲမလအ်လခိုၚ်ဗိုန်ရ။

အခိၚ်အၚ်္ဂလိက်တံ သီလဝ်ဍုၚ်ပိုဲဂှ် အၚ်္ဂလိက်တံ အုပ်ဓုပ်ကၠုၚ် ဒဵုချေၚ်သၟဝ်သၞောဝ် (Chin Hills indirect British Rule) ဗွဲတၞဟ်ခြာ နူဍုၚ်မန်ဗၟာရခေၚ် (British Burma) ရ။ အခိၚ်ဒှ်ကဝ်လဝ်နဳဂှ် လုပ်အာ ဘာသာခ ရေတ်ယာန်ဂၠိုၚ်တုဲ ယိုက်ဂၠေၚ်ပ္ဍဲကမၠောန်အလဵုအသီ၊ လုပ်ပၞာန် ဂၠိုၚ်ရ။ တံဒပ်ဂကူချေၚ် (Chin Rifle) နွံကၠုၚ် လဝ်ရ။ အခိၚ်ရုန်ဂစာန်ဒၟံၚ် သ္ဂောံသၠးၜးနူ ကဝ်လဝ်နဳအၚ်္ဂလိက်တံဂှ် က္ဍိုပ်သ္ကိုပ်ချေၚ်တံ တုပ်စိုတ်ကဵု ဗိုလ်အံၚ် ဆာန် နလိက်ကသုက်ပေန်လုၚ် ကရောံ ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တၞဟ် ပ္ဍဲ ၁၉၄၇ တုဲ ဂွံကၠုၚ် ပရေၚ်သၠးၜးမွဲစွံ ပ္ဍဲကၟိန် ဍုၚ်ပံၚ်ကောံရ။

ဒပ်ပၞာန်ကောန်ဂကူချေၚ်

ခေတ်ဝန်ဇၞော်ဥုနု တိတ်ဂြိုပ်ဂှ် ချေၚ်တံ ပ္တန်ကၠုၚ်ဂကောံရပ်လွဟ်သၟဝ်အာက္ဍိုပ် “မာန်တလေန်” နွံကီုလေဝ် တန်တဴ ဟွံလအ်ရ။ ပ္ဍဲသၞာံ ဗဗၚ်ဇၞော်ဒစံ ါပန်မကတဵုဒှ် ၁၉၈၈ ဂှ် ကွးဘာချေၚ်တံ တိတ်ကၠုၚ်ပၠန်ဂတးတုဲ စပ္တန် ကၠုၚ် ဗော်ကောန်ဂကူချေၚ် (CNF) တၞဟ်နဒက်ပ္တန်ကၟိန်ဍုၚ်ဖိတ်ဒရေဝ်၊ လဟဵုပ္တန်ဒဳမဝ်ကရေဇြဳကဵု ကေတ် အခေါၚ်အရာ ကောန်ဂကူဇကုဇကုသ္ဂောံဖန်က်မာန်ရ။ သ္ပလဝ်ဌာန်ဂအုပ်ပ္ဍဲ ဗ္ဒိုပ်ဝိ တိုဝ်ရဳယ ဇိုၚ်ပယျဵု ဍုၚ်အိန္ဒိ ယ ကဵုဗၟာ လ္တူဒဵုချေၚ်မွဲဒၞာဲရ။ တိဍာ်သ္ဇိုၚ်ခိုၚ်ဒၟံၚ် ပွဳပွိုၚ်ပွိုၚ်ဍုၚ်ထာန်တလာန်သ္ဂးရ။ ပါလုပ်ပ္ဍဲ ဂကောံဒေါအ်ပန် ပှောအ်အလုံဍုၚ်မွဲ နူသၞာံ ၂၀၁၅ တေံရ။ ဥက္ကဌဂကောံချေၚ်ဝွံ မနွံယၟု ပူသေန်ဂျုၚ်တုဲ ဇြဟတ် နွံဒၟံၚ် ဗၞတ် ၂၀၀ (သၞာံ ၂၀၂၀) ရ။

အခိၚ်ဒပ်ပၞာန်သီအဝဵု သၞာံ ၂၀၂၁ ဂှ် ကောန်ဂကူချေၚ်တံ တိတ်ကၠုၚ်ပၠန်ဂတး လုပ်ကၠုၚ် ပ္ဍဲဂကောံဏံ ၜိုတ်ဒး ရးကီုရ။ အကြာဂကောံပၠန်ဂတးဂမၠိုၚ်ဂှ် CNF ဒစဵုဒစးပွအလဵုအသဳပၞာန်ပေၚ်ၚ်တုဲ သ္ပသမ္တီကု အလဵုအသဳပြိုၚ် ပ္ကာန်ကၟိန်ဍုၚ်ဗၟာ (NUG) ဗွဲကိုပ်ကၠာအိုတ်ရ။

အလိုန်ဒပ်ပၞာန်သီအဝဵုအလန်ဏံဂှ် ဂကူချေၚ် ဗွဲမဂၠိုၚ် ၚုဟ်ကတဵုကၠုၚ်တုဲ ပတန်ကၠုၚ်ပရေၚ်အုပ်ဓုပ် ဒေသညး ကဵုညးတုဲ ပါလုပ် ပ္ဍဲဂကောံစဵုဒၞာဒေသညးကဵုညး လၟိဟ်ဗွဲမဂၠိုၚ်ဂၠၚ်ရ။ ဒပ်ဒေသတံဏံ ရပ်သေနာတ်ဂြိုပ် (တူမီး) တုဲ ကၠတ်ပန်ကဵုအန္တရာဲကု ဒပ်ပၞာန်ဗၟာ ဂၠိုၚ်ကဵုဒၞာဲ၊ သီုဒှ်ပေါဲဗ္တိုက်လုပ်ပန်လ္တူဍုၚ်တုဲ ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ ကလေၚ်ပၠန် စဵုကဵု ဍုၚ်ကွာန် သ္ၚိဌာန်တူရ။ ဒဒှ်ဍုၚ်ထာန်တလာန် တူပၟတ်ဍုၚ်လီုလာ်ဂှ် ဂွံဆဵု ပ္ဍဲမုက်ပရိုၚ် ဟွံသ္ကုတ်ရ။ ဟိုတ်နူ ပၟတ်ပၞာန်တုဲ ရဲဒဴလုပ် ဌာန်တၞဟ်လေဝ် ဂၠိုၚ်တဴကွေံရ။

ဒပ်စဵုဒၞာဍုၚ်ချေၚ်ကဵု ဗော်ကောန်ဂကူချေၚ် ပံက်ကမ္မတဳပံၚ်တောဲပရေၚ်စဵုဒၞာဍုၚ်ချေၚ် (CJDC) မွဲတုဲ ဆက်စၠောံ ချဳရာၚ်ဒၟံၚ်ညးသ္ကံရ။ အတိုၚ်ပရိုၚ်ကၠုၚ်နူဒေသချေၚ်မ္ဂး ကွာန်ရးဗွဲမဂၠိုၚ်ဂှ် ဂကောံညးကဵုညး ထိၚ်ဒဝ်လဝ်၊ ပရေၚ် အုပ်ဓုပ်ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ သှေ်ဆလ္တူဍုၚ်၊ သြဇာနွံ လ္တူဍုၚ်သၟးတုဲ ကမၠောန်အလဵုအသဳ အဆံၚ်သၟဝ်တံ ယုတ်ဒေက် ဒၟံၚ်ရ။

ဒပ်နာဂ၊ ဇြိုဝ်မဳ၊ သေံဗ္ကေတ်

ပ္ဍဲရးဒေသသကိုၚ် သ္ကုတ်လ္တူဒဵုဇၞော်သၠုၚ်တေံဂှ် ပၠန်ဂတးရပ်လွဟ်ဂကူနာဂ (NSCN-K) နွံဒၟံၚ်ကီုရောၚ်။ ဌာန်ဂ အုပ် နွံဒၟံၚ်ပ္ဍဲဒၞာဲပၞုက် လ္ပါ်ကၟိန်ဍုၚ်ဗၟာတုဲ ဂကောံဏံ ဟွံပါလုပ် ပ္ဍဲဒေါအ်ပန်ပှောအ်အလုံဍုၚ်မွဲ NCA ရ။ နာဂတံဂှ် ပ္တန်ဍုၚ်တၞဟ်ခြာ ဗွဲမဗၠးၜး နအခေါၚ်အဝဵုပေၚ်ၚ် (Independent Nagaland) ပံၚ်တောဲအာကဵု ဂကူနာဂ ဍုၚ် အိန္ဒိယတံကီုရောၚ်။ ကလုတ်တမာန်ဍုၚ်သၟာၚ်နာဂတံ လုပ်သဳကၠဳဒၟံၚ်ကဵု ဂကောံဍုၚ်နာနာ သီုဂကောံကုလ သမဂ္ဂတံ သ္ဂောံသ္ပသမ္တီ ဍုၚ်ဗၠးၜးနာဂမွဲရ။ ဂကောံနာဂဏံဝွံ ၜိုန်ရဟွံဒေါအ်ပန်ပှောအ် အလုံဍုၚ်မွဲဂှ် ပ္ဍဲ ၂၀၁၂ ဂှ် ဂွံလဝ်ပလိုဟ်ဟွံပန်ညးသ္ကံ ကဵုဒပ်ပၞာန်ဗၟာရ။ ဇြဟတ်ညးတံ ဟွံဇၞော်ကွေံကီုလေဝ် ချဳဒရာၚ်ဒၟံၚ်လ္တူဒဵုနာဂ တန်တဴ ဒၟံၚ်နပရေၚ်ထံက်ဂလာန် ကောန်ဂကူညးတံ သီုၜါလပါ်ရ။

ဂကောံရပ်လွဟ်ဂကူနာဂ လ္ပါ်ဍုၚ်အိန္ဒိယတံဂှ် ဇြဟတ်ညးတံ ဇၞော်ဒၟံၚ်ရ။ ဟိုတ်နူပေါဲဗ္တိုက်ကေတ်ဍုၚ်ဗၠးၜးနာဂ အသိၚ်ထတ်တုဲ ကေၚ်ဒှ်ပေါဲဗ္တိုက်ဇၞော်ဇြဟတ်ကဵု ဒပ်အိန္ဒိယတံရ။ ဗွဲကြဴ တုပ်စိုတ်ဒေါအ်ပန်ပှောအ်ကဵု အလဵုအ သဳ အိန္ဒိယကီုလေဝ် အိန္ဒိယတံ ဂွိၚ်တဴ ဂကူနာဂ ပံၚ်ကၠောံညဳသာအာတုဲ ပ္တန်ဍုၚ်တၞဟ်ခြာရ။ ဗီုဒပ်ပၞာန်နာဂကီုဂှ် ဒပ်ပၞာန်ဂကူဇြိုဝ်မဳ တၞောဝ်ဒတောဝ်ချေၚ်တံ ချဳဒရာၚ်တန်တဴဒၟံၚ် အကြာဒေသပယျဵုဍုၚ်ချေၚ်၊ ရးသကိုၚ်၊ ဍုၚ်အိန္ဒိယတံရ။ တန်တဴဒၟံၚ်နပရေၚ်ထံက်ဂလာန် ကောန်ဂကူညးတံ သီုၜါဍုၚ်ကီုရ။

ရံၚ်ကဵုပထဝဳပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်ဏံတုဲ အလဵုအသဳအိန္ဒိယတံ ကဵုလဝ်အခေါၚ်တၟေၚ်ကု ဂကူကောန်ဍုၚ်အရၚ် ဗၟံက် သၟဝ်ကျာအိန္ဒယ ဍုၚ်နာဂ၊ ဍုၚ်မဳဇြိုဝ်ရမ်၊ ဍုၚ်အာသာမ်မဏိပူရ် (North East India) ဗီုပြၚ်ကၟိန်ဍုၚ်ဖိတ်ဒရေဝ် ဒေသတၟေၚ်ရ။ ကုနာဂ၊ ဇြိုဝ်မဳ၊ အာသာမ်တံဂှ် သီုမၚ်ဗက်အလိုက်၊ သီုမၚ်ရံၚ်ဇိုၚ် ဟီုဂွံရ။ မွဲလ္ပါ်ဂှ် ဒပ်ပၞာန်ဇြိုဝ်မဳ ကဵု ဒပ်သေံဗ္လေတ်တံ ဒှ်ဒၟံၚ် ပဍိပက္ခပၞာန်ကု ဂကောံရပ်လွဟ်ချေၚ်၊ ကချေၚ်ကဵု ဒပ်စဵုဒၞာပဳဒဳအေဖ်ဗၟာတံတုဲ ပရေၚ် အုပ်ဓုပ်၊ ပရေၚ်ဂီုကၠီု ထုဲထံၚ်ဒၟံၚ် သ္ကုတ်ဏံ ဟွံသာရ။

ဒပ်ကောန်ဂကူဗၟာ

နူစလဵုအသဳပၞာန်သီအဝဵုတုဲဂှ် ရဲဒေသသကိုၚ်တံ ပါလုပ် ပ္ဍဲပေါဲထ္ၜးဆန္ဒ ဗွဲမကတိုၚ်ကၟဟ် သီုကွာန်ရး လၟိဟ်ဗွဲမ ဂၠိုၚ်ရ။ ဒုၚ်ပွဒပ်ပၞာန် ဟွံမာန်တုဲ ဒေသညးကဵုညး ကတဵုပုန်တိုန်ကု ဒပ်ပၞာန်ဗၟာ၊ ကေတ်အဆက်ကဵု ဗော်ရပ် လွဟ်ကချေၚ်၊ ချေၚ်တံတုဲ ကတ်လ္ၚတ်ကၠုၚ်ကွတ်ပၞာန်၊ သီုကၠောန်ပ္တိတ်နဲဇကုတုဲ ဗ္တိုက်ကၠုၚ်ဒပ်ပၞာန်ရ။ ဒပ်စဵုဒၞာ ညးဍုၚ်ကွာန် (PDF) ဒှ်တိုန် ဂၠိုၚ်ကဵုက္ဍိုပ်တုဲ နွံသၟဝ်အလဵုအသဳပံၚ်ကောံလေဝ်နွံ၊ ဗွဲတၞဟ်ခြာ ချဳဒရာၚ်ဒၟံၚ် က္ဍိုပ် ညးကဵုညးကီုရ။

အတိုၚ်လိက်ဒုၚ်စဳရေၚ် ISP-Myanmar မ္ဂး ပေါဲဗ္တိုက်ဒှ်ဒၟံၚ် ပ္ဍဲဍုၚ်ဗၟာဖအိုတ်ဂှ် သှေ်နူတွဵုရးကရေၚ်တုဲမ္ဂး သကိုၚ်ဂှ် ပေါဲဗ္တိုက်ဂၠိုၚ်အိုတ်သ္ဂးရ။ ပွိုၚ်ဍုၚ်နွံဒၟံၚ် (၃၇) ပွိုၚ်ဍုၚ်ပ္ဍဲရးသကိုၚ်ဂှ် ပေါဲဗ္တိုက်ပြးဇးဒှ်ဂွံ (၃၄) ပွိုၚ်ဍုၚ်ရ။ ဒပ်ပၞာန် ဗၟာတံ ဗ္တိုက်ကဵုက္ၜၚ်ကျာ၊ သီုစံၚ်ထောံကွာန်ရ။ လၟုဟ်မ္ဂး ဒေသသကိုၚ်ဗၟာအညာတံ ကေၚ်ဒးဘဲပၞာန် ဗီုဒေသ ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံကီုတုဲ ညးတံ သ္ဒးဒုၚ်စသိုၚ် ဗီုကောန်ဍုၚ်အရၚ်တၞဟ်တံကီုရ။

မွဲလ္ပါ်ဂှ် အလဵုအသဳတံ ကဵုအခေါၚ်တၟေၚ်ကု ညးထံက်ဂလာန်ညးတုဲ စန်ဒက်ဒၟံၚ် ညးဍုၚ်ကွာန်ရ။ ကေတ်ဇြ ဟတ်ကု ဂကောံဆာန်ဂကူကဵု သၚ်တံတုဲ ဗက်ပံက်လပ်ဒပ်စဵုဒၞာ (ပြည်သူ႕စစ်)၊ ဒပ် (ပျူစောထီး) အကြာကွာန် ညးတံ စန်ဒက်ဂွံကီု လ္တူဍုၚ်ကီုရ။

ပရေၚ်ကော်အဆော

ပ္ဍဲဂကူချေၚ်တံဂှ် ဂကောံဂြောဝ်ဂတာဂၠိုၚ်၊ စန်ဒက်ပံၚ်ကောံညးသ္ကအ် နဂကောံမွဲ၊ ဂကူမွဲဂှ် ဝါတ်တဴ ဗွဲမလောန်။ ကောန်ဍုၚ်အရၚ်ဒေသသ္ကုတ်ပလိုတ်သၟဝ်ကျာတံဂှ် ပရေၚ်ဖေါအ်ဗြေဝ်၊ ပရေၚ်ဆက်စၠောံအာကၠုၚ် ဟွံဇၞော် မောဝ် ဗီုဒေသပယျဵုသ္ကုတ်ဗၟံက် (တွဵုရးမန်၊ တွဵုရး သေံ) တံရ။ အရေဝ်၊ ကောန်ဂကူ၊ ဘာသာ၊ ယေန်သၞာၚ်အ ခိုက်ကၞာ ဇဳညဳတုဲ ဒှ်ဒၟံၚ်အခိုက်အလိုက်၊ ပရေၚ်အုပ်ဓုပ်ညးကဵုညး၊ လညာတ်ဗီုညးကဵုညးရ။

ပ္ဍဲရးဒေသသကိုၚ် ကဵု တွဵုရးချေၚ်ၜါဂှ် ဂကောံရပ်လွဟ် ဒပ်ပၞာန်ချေၚ်၊ နာဂ၊ ဇြိုဝ်မီ၊ ရခေၚ်၊ သေံဗ္ကေတ် နွံဒၟံၚ် ဂၠိုၚ်ကဵု ဂကောံတုဲ အပ္ဍဲဗုၚ်ဇၞော်ကၟိန်ဍုၚ်ဗၟာ (သကိုၚ်၊ မုံယွာ၊ ယှိုဲဗဝ်) တံဂှ် လၟိဟ်ဒပ်ဂကူဗၟာတံ ဂၠိုၚ်တဴကွေံ ကွေံရ။ ဂကောံရပ်လွဟ်ဗၟာတံဏံဝွံ အယုက်ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်၊ ပရေၚ်ပၞာန် ၜိုန်ရဍောတ်ကီုဂှ် ဂွံလဝ်ဇြဟတ်မှာ ဇန်တုဲ စိုတ်ဓာတ်ကတိုၚ်ကၟဟ် ထတ်သ္ကာတ်ဒၟံၚ်။

အခိၚ်ဒပ်ပၞာန်သီအဝဵုအလန်ဏံဂှ် ဂကောံဒစဵုဒစးဗၟာတံဏံ ဂွံကၠုၚ် အရီုဗၚ် ကွတ်ပၞာန် ကဵု လွဟ်မကံ နူဂကောံ ရပ်လွဟ်ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံတုဲ စိုတ်ဓါတ်လညာတ် ကၠောံကၠုၚ်ကဵု ဂကူတၞဟ်တံရ။ ကု အလဵုအသဳပၞာန်ဂှ် ပန် ပှောအ်ဒၟံၚ်ညးသ္ကံ ဟွံသ္ကုတ်၊ ပၟတ်ပၞာန်ဂဵုကၞာန်ဒၟံၚ်ဆက်က်တုဲ စိုတ်ဂိဒၟံၚ် ဟွံသာ။ ၜိုန်ရ ကြေပ်ဂြတ်ဒၟံၚ် က ပေါတ်ပၞာန်၊ လွဟ်မကံ၊ စသုၚ်မံၚ်စံၚ်နာနာသာ်ကီုဂှ် ဗီုယှအ်ညးသ္ကံဟွံညာတ်ဏီရ။

တိုၚ်ပ္ကဴအန္တိမ ပၠန်ဂတးချေၚ်၊ နာဂ၊ ရခေၚ်၊ သေံဗ္ကေတ်၊ ဗၟာသ္ကုတ်ဏံဂှ် ပ္တဝ်လဝ် ဝါဒဍုၚ်ဗၠးၜးပေၚ်ၚ်၊ ဖိတ်ဒရေဝ်၊ ကန်ဖိတ်ဒရေယှိန် (Confederation)၊ ကဵု ဝါဒဍုၚ်မွဲ (Unity State) နွံဒၟံၚ်ဂၠံၚ်တရဴနာနာရ။ လညာတ်တံဏံ သ္ဂောံကြပ်ကီု၊ သ္ဂောံကွာ်ဗက်ဂၠံၚ်တရဴတုပ်ကီုဂှ် သ္ဒးဆက်သဳကၠဳအာ ညးသ္ကံသၠဲသၠဲလးလးရောၚ်။ အသိၚ်ပၟတ် ပၞာန် လလအ်ဒေါသသ္ဂောံပြေဂှ် ရမျှာၚ်လွဟ် သ္ၚိတ်ကၠေံ ဟွံလောဲရ။ လျးဓဝ်ၜိုဟ်လလံ ဂွံတၟး၊ ဂၠံၚ်ဂွံကၠးဂှ် ဒှ်ဒၟံၚ် ဗဗုၚ်ၚ်သပါပါရ။

ဗတာၚ် (တိထဝ်ရာ)

ယၟုဂကောံ၊ ဝေါဟာဂမၠိုၚ်

British Burma – ဍုၚ်မန်ဗၟာရခေၚ် ကော်ဂး “ပြည်မ” သၟဝ်အုပ်ဓုပ်အၚ်္ဂလိက် ခေတ်ကဝ်လဝ်နဳ

Chinland Defence Force (CDF) – ဒပ်စဵုဒၞာဍုၚ်ချေၚ်

Chinland Joint Defense Committee (CJDC) – ကမ္မတဳပံၚ်တောဲပရေၚ်စဵုဒၞာဍုၚ်ချေၚ်

Chin National Front (CNF) – ဗော်ကောန်ဂကူချေၚ်

Naga Self-Administered Zone – တိဍာ်အုပ်ဓုပ်နာဂ

National Socialist Council of Nagaland-Khaplang (NSCN-K) – ကံၚ်ဇြဳသဝ်ယှေဝ်လေတ်ကောန်ဂကူ ဍုၚ်နာဂ

Zomi Revolutionalry Army (ZRA) – ဒပ်ပၞာန်ပၠန်ဂတးဇြိုဝ်မဳ

တၚ်နၚ် ကံက်နုက်ဂမၠိုၚ်

Institute for Strategy and Policy – Myanmar), 2022 August

Deciphering Myanmar’s Peace Process: A Reference Guide (2014), BNI