အကြာရမျှာၚ်လွဟ် (သ္ကုတ် ၅)

ဗတာၚ် (တိထဝ်ရာ)
လိက်လညာတ်ပါ်ပါဲ

ပဍိပက္ခလ္တူ ဗၠးဇၞော် ဒဵုဍုၚ်သေံ

အလဵုအသဳပၞာန် ဘိက်ပၟိၚ်ကၠုၚ် ပရေၚ်တက်ကျာဓဝ်လလံကၟိန်ဍုၚ် အလန်ဏံဂှ် စောယတ်သိတ် ညးမဒှ်ဥက္ကဌ ကံၚ်ဇြဳကလေၚ်ပ္တန်ဍုၚ်သေံ တိုန်စိုပ်တုဲ ဆဵုဂဗသဳကၠဳကု သ္ကိုပ်ပၞာန် မေန်အံၚ်လှာၚ် ပ္ဍဲ ၂၀၂၂၊ ဂိတုမေ ၂၀-၂၂ ပွိုၚ်ပိတ္ၚဲ တုဲဒှ်အာ နဂကောံပထမ ကိုပ်ကၠာအိုတ် အကြာဗော်ပၠန်ဂတးရပ်လွဟ်ဂမၠိုၚ်ရ။ ဂကောံၜါလပါ်တံ ချုက်လိက်တၚ်တုပ်စိုတ်ကီုရောၚ် သ္ဂောံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲပရိုၚ်ရ။

ဗီုတိသေံကဵု အလာံဍုၚ်သေံ (ထာဲယာဲ)

စောယတ်သိတ်ဝွံ ပ္ဍဲဗွိုၚ်ပရေၚ်ပၠန်ဂတးကောန်ဍုၚ်အရၚ်ဂမၠိုၚ်ဂှ် ဒှ်က္ဍိုပ်ညးဆာန်ဂကူမွဲဓဝ်သၟးဟွံက သီုစီုသ္ကီု ပရေၚ်ပၞာန်မွဲ၊ သီုဒယှ်တှ် အကြာကၟိန်ဍုၚ်ပိုဲကဵု ဍုၚ်သေံ (Thailand) ဟီုဂွံရ။ မၞိဟ်တီ ပရူညး နွံဂၠိုၚ်တုဲ အသဝ် ဂုဏ် ပေၚ်တဴ အရာဗ္တိုက်ပၞာန်ရ။ မုဟိုတ် သ္ကိုပ်ပၞာန်စိုတ်ဓါတ်ကြံၚ်မ္ၚိုဟ်ဏံ ဆဵုဂဗကု တၠအဝဵုပၞာန် ညးမဒှ် ဥက္ကဌ ကံၚ်သဳအုပ်ဓုပ်ကၟိန်ဍုၚ်ဂှ် ဂကောံဂမၠိုၚ်တံ ပါ်ပါဲဟီုဂးဒၟံၚ်အိုတ်ရ။ သ္ၚဳဂၠိတ်ကေတ် အကာဲအရာ ဓမ္မတာမ္ဂး မၞိဟ်ဟွံ ဒုၚ်ယှအ်ကု တၠအဝဵုပၞာန်ကီုလေဝ် ဟိုတ်နူ ပရေၚ်ဗော်ဇကုသ္ဂောံတန်တဴအာ အကြာအခိၚ် ကြေပ်ဂြပ်ကီု၊ သ္ဂောံ ကလိဂွံ အခေါၚ်အရာ ဂုဏ်ဖဵုဂကောံဇကုတုဲ ဆဵုဂ္ဗကု အလဵုအသဳပၞာန်ရောၚ်ဂှ် ခါတ်ကေတ်အကာဲမာန်ရ။

ပေါဲသဳကၠဳ အကြာဒပ်ပၞာန်သေံကဵု အလဵုအသဳပၞာန်

ပဍိပက္ခ လ္တူဗၠးဇၞော်ဒဵုဍုၚ်သေံ

ဍုၚ်သေံ (ထာဲယာဲ) ဝွံ ပ္ဍဲတွဵုရးကဵု ရးဒေသ ကၟိန်ဍုၚ်ဗၟာဂမၠိုၚ်ဂှ် ဒှ်ဒေသတိဍာ် ဇၞော်သၠဲအိုတ်ရ။ ဧရိယာသမၠဲ ဍုၚ် သေံ နွံဒၟံၚ် ၁၅၅,၈၅၁ ကဳလဝ် (၆၀,၁၅၅ မိုၚ်) တုဲ ပထဝဳဍုၚ်သေံဝွံ ပေၚ်သဴဒၟံၚ်ကဵု ဒဵု၊ ကုန်၊ ဗၠး၊ ၜဳ (River)၊ ကြုၚ်၊ စောဝ်၊ လှာနာနာသာ်ရ။ ဍုၚ်ဇၞော်အလဵု အသဳဂဇအ်ဝွံ ဒှ်ဍုၚ်တံၚ်ဂျဳ (တောၚ်ကြီး) တုဲ၊ ဍုၚ်လာယှဝ်၊ တာချဳလိက်၊ ကျိုၚ်တုၚ်တံဂှ်လေဝ် ယၟုမြဟ်ဒၟံၚ်ကီု ရ။ ကောန်ဂကူဂမၠိုၚ်တန်တဴဒၟံၚ် နဂကူ၊ အရေဝ်၊ ဘာသာ၊ ယေန်သၞာၚ် ပေၚ်ဇဳရ။ ပ္ဍဲဍုၚ်သေံဂှ် ဂကူသေံ သၟး ဟွံက ဝ၊ တအၚ် (ပလိုၚ်)၊ လဳသူ၊ လာဟူ၊ ကချေၚ်၊ ပအိုဝ်၊ ဓနု၊ ဗၟာ၊ အေန်တာ (အၚ်းသား)၊ တံၚ်ညို၊ ကြုက်၊ ဂလာ၊ ဂဝ်ရခါ (နဳပဝ်) တန်တဴဒၟံၚ်ဗွဲမလအ်လကာဖါရ။ ဘာ သာရှေ်သှေ်ဒၟံၚ်တံဂှ် နလၟိဟ်မ္ဂး ဗုဒ္ဓဘာသာ ဂၠိုၚ် အိုတ် ဒှ်ကီုလေဝ် ညးရှေ်သှေ် ဘာသာခရေတ်၊ အေသ်လာမ်၊ ဟိန္ဒူ၊ ကလော်တံ နွံတဴ ဟွံအောန်ရ။

ဍုၚ်သေံဂှ် ဒှ်ဇိုၚ်ဝိုတ်ဒိုဟ်ကု ဍုၚ်ကြုက်၊ လော၊ ဍုၚ်သေံထာဲလေန်ဒ်တံရ။ ဟိုတ်နူဒှ်ဍုၚ် ဇိုၚ်ဝုတ်ဒိုဟ် ပယျဵုဂၠိၚ်တုဲ ကမၠောန်သွံရာန်ဗၞိက်ဇၞော်မောဝ်ရ။ သွံရာန်ဘိၚ်၊ ဘိၚ်ဗု၊ ဂဥုဲၜူမာဲတံဝ်ဗွဲမလောကီု ကမၠောန်ဗၞိက်ပၞုက် ဟွံလုပ် သၞောဝ်တံလေဝ် ဂၠိုၚ်သန်ရ။ ညးဍုၚ်ကွာန်ရးတံဂှ် သ္ပကမၠောန်ကု တဵုဘိၚ်တုဲ တိဍာ်တြိဂံထဝ် မနွံအကြာ ပယျဵုပိ ဍုၚ် (သေံ၊ ဗၟာ၊ လော) ဝွံ ယၟုဒယှ်တှ် အရာကၠောန်ပ္တိတ် သွံရာန်ဂဥုဲၜူမာဲ အလုံဂၠးတိရ။

ဗီုကောန်ဂကူဂမၠိုၚ်ဇဳညဳ ကမၠောန်ဂမၠိုၚ်စုၚ်လေၚ်ဂှ် ဂကောံရပ်လွဟ်နာနာလေဝ် တန်တဴဒၟံၚ် ပ္ဍဲဍုၚ်သေံ နွံဒၟံၚ် က္ဍိုပ်ညးကဵုညး ပြးဇးရ။ ဗၟံက်ၜဳသၚ်လောန်မ္ဂး သြဇာအလဵုအသဳဗၟာတံ အောန်တုဲ နွံဒၟံၚ်သၟဝ်ပရေၚ်အုပ်ဓုပ် သၟာပၠန်ဂတးရပ်လွဟ်တံ ဂၠိုၚ်ရ။ တိဍာ်ဝ၊ ကဝ်ကာတ်၊ မိုၚ်လာတံဂှ် ဂကောံပၠန်ဂတး ဂကူညးကဵုညး ပိုၚ်ပြဳလဝ် နွံတုဲ တိဍာ်သၟဝ်ဒပ်ပၞာန်သေံအုပ်ဓုပ်လဝ်တံလေဝ် နွံတဴဗွဲမဂၠိုၚ်ကီုရ။ ဂကောံရပ်လွဟ် အလဵုအသဳတံ ကဵု လဝ်အခေါၚ် မပတံ ဒပ်စဵုဒၞာ၊ ဒပ်ဂီုကၠီုဒေသတံ တန်တဴဒၟံၚ်တုဲ ကၠောန်ဒၟံၚ်ပရေၚ်ပိုန်ဒြပ် လုပ်သၞောဝ်ကီု၊ ဟွံလုပ် သၞောဝ်ကီုလေဝ် ပေၚ်ထာတ်ဒၟံၚ်ကီုရ။

ဝၚ်ပၠန်ဂတး ဂကူသေံဇၞော်

ဂကူသေံဇၞော် (ဗၟာကော် “ရှမ်း”) ဝွံ ဒှ်ကောန်ဍုၚ်အရၚ် ဂကူဇၞော်မောဝ် မွဲဂကူကီုရ။ ဗီုကောန်ဂကူမန်၊ ဗၟာ၊ ရခေၚ်တံကီု ဝၚ်ညးတံ ခိုၚ်ကၠိုက်ရ။ ညးတံအုပ်ဓုပ်ပိုၚ်ပြဳကၠုၚ်လဝ် တိဍာ်ညးတံ ဗွဲမလအ်လကီုတုဲ လဆောဝ် မ္ဂး သီုစှေ်အုပ်ဓုပ်ကၠုၚ် သ္ကုတ်သၟဝ်ဍုၚ်ဗၟာလေဝ် ကေၚ်နွံကၠုၚ်၊ ဗၟာတံ ထပက်တိုန်အုပ်ဓုပ် ညးတံလေဝ် နွံကၠုၚ် ရ။ အခိၚ်အၚ်္ဂလိက်တံ သီကေတ်ဍုၚ်ဗၟာ ၁၈၈၆ တေံဂှ် အၚ်္ဂလိက်တံ အုပ်ဓုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ်သေံ နဗီုပြၚ်ကောန်ဂကူ ဂမၠိုၚ်ပံၚ်ကောံ သၟဝ်ဖေတ်ဒရေဝ်ဍုၚ်သေံရ။

ပၞာန်ဂၠးတိအလန်ဒုတိယတုဲဒှ်အာတုဲ ကာလသ္ကိုပ်ပၞာန်ဗၟာ အံၚ်သာန်အာတ်အခေါၚ်သၠးၜးဍုၚ်ဗၟာ နူသၟိၚ်အၚ်္ဂ လိက်ကဝ်လဝ်နဳတံဂှ် အၚ်္ဂလိက် ပါဲစွံလဝ် ဍုၚ်သေံကဵု တိဍာ်လ္တူဒဵု (တောၚ်တန်းဒေသ) မပတံ ချေၚ်၊ ကချေၚ်၊ ကရေၚ်ဍာဲ၊ သေံတံရ။ က္ဍိုပ်သ္ကိုပ် “စောဖျာ” (စော်ဘွား) ဂကူသေံတံ ပလံၚ်ဏာပရိုၚ် ဒဒှ်ရ ဗဵုအံၚ်သာန် ဟွံ သ္ပစၞးကု ညးတံရ။ ဗဵုအံၚ်သာန် ကလေၚ်စဴကၠုၚ်တုဲ စန်ဒက်ကေတ် က္ဍိုပ်သ္ကိုပ်ကောန်ဍုၚ်အရၚ် ချေၚ်၊ ကချေၚ်၊ သေံတံတုဲ ကၠောန်သ္ပကၠုၚ်ကောံဓရီုသဳကၠဳ ပ္ဍဲ ၁၉၄၇ ဂိတုဖေဖဝ်ဝါရဳရ။ ဗဵုအံၚ်သာန်ကဵု ကောန်ဂကူ ကောန် ဍုၚ်အရၚ်ဂမၠိုၚ် တုပ်စိုတ်ညးသ္ကအ် ပ္ဍဲဍုၚ်သေံ၊ ဍုၚ်ပေန်လုၚ် ပ္ဍဲဂိတုဖေဖဝ်ဝါရဳ ၁၂ ဂှ် ချုက်ကၠုၚ်လိက်နယၟု “လိက်ကသုက်ပေန်လုၚ်” ဒဒှ်ရ ကောန်ဍုၚ်အရၚ်ဂမၠိုၚ်ကဵု ဂကူဗၟာတံ ကေတ်ဗၠးၜး မွဲစွံရောၚ်။ ဟိုတ်နူ လိက်ကသုက်ဏံတုဲ ကၟိန်ဍုၚ်ဗၟာ ကလိဂွံ ပရေၚ်သၠးၜး နူသၟဝ်တဲအၚ်္ဂလိက်တံ နကၟိန်ဍုၚ်ပံၚ်ကောံမွဲရ။

ဆ္ဂး သၟိၚ်ဗၟာတံ အုပ်ဓုပ်ကၠုၚ်ဍုၚ် လအ်စှ်သၞာံဂှ် ကေံဇျှာပ်လဝ် ဝါဒမဟာဂကူတုဲ အုပ်ဓုပ်ကၠုၚ် ဍုၚ်ရ။ ပြဿနာ ပရေၚ်ကောန်ဂကူတံ ထုဲထံၚ်တုဲ ပၠန်ဂတးကောန်ဂကူကရေၚ်ကဵု မန်တံ မံက်တိုန်ရ။ အခေါၚ်အရာ ကောန်ဂ ကူ ဗီုတုပ်လဝ်စိုတ်ပ္ဍဲလိက်ကသုက်ပေန်လုၚ်ဂှ် ဟွံမၚ်မွဲကၠုၚ်ကီု ဒုၚ်ကေတ်တုဲ သၟတ်ဆာန်ဂကူသေံ (၃၉) တၠ တံ စရပ်လွဟ် ချဳဒရာၚ်ကၠုၚ် ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၅၈ တေံရ။ ဒပ်ပၞာန်ဂကူသေံဝွံ ညးတံ ခုတ်ကၠုၚ်ယၟု “နောမ်သေဲဟာန်” (သၟတ်ဂံၚ်သကာ) တုဲ ပတန်ကၠုၚ် ပၠန်ဂတးကောန်ဂကူသေံ ကိုပ်ကၠာရ။

ကောန်ပၞာန်ဒပ် RCSS

မွဲလပါ်ပၠန်ဂှ် ထ္ၜးဟိုတ် ကောန်ဂကူတံ ပါ်တိတ်နူကၟိန်ဍုၚ်မာန်သ္ဂးတုဲ ပ္ဍဲ ၁၉၆၂ ဂိတုမာတ် ၂ ဂှ် ဗဵုနေဝေန် သီ ထောံအဝဵု နူသ္ကိုပ်ဝန်ဇၞော်ဥူနု အလဵုအသဳဖဆပလရ။ ကရောံဂကောံအလဵုအသဳဂှ် သမ္မတကၟိန်ဍုၚ်ဗၟာ စော ယှိုဲသိုက် (ညောၚ်ရေႊစော်ဘွား စောရေႊသိုက်) သ္ဒးဒုၚ်စုတ်ထံၚ်ရ။ သမ္ဘာညး မဟာဒေဝဳ သ္ဒးဒဴတိတ် တန်တဴ ပ္ဍဲ တိဍာ်ဗၠးၜးရ။ ခြာဟွံလအ် ဂကောံရပ်လွဟ်ပၠန်ဂတးဂကူသေံကဵု မဟာဒေဝဳ ပညဳပညပ်စန်ဒက်တုဲ ပံၚ်တောဲ ထောံ ဂကောံရပ်လွဟ်ပ္ဍဲဍုၚ်သေံမွဲရ။ ဂကောံဝွံ ချဳဒရာၚ်ကၠုၚ် နယၟု ဒပ်ပၞာန်ဍုၚ်သေံရ။ မွဲအခိၚ်ပၠန်ဂှ် ဗော်ကောန်မျူနေတ်ဍုၚ်ဗၟာတံ ၜေတ်လုပ်ကၠုၚ်သ္ကုတ်သၟဝ်ကျာ ဗဒါဲပယျဵုဍုၚ်ကြုက်တေံကီု၊ အလဵုအသဳတံ လေဝ် လွဳၜံၚ်ပ္တိုန်ဂကောံရပ်လွဟ် ကော်ဂး “ကာကွယ်ရေး” (ဒပ်စဵုဒၞာ) ကီုရ။ ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ ကဵုအခေါၚ် တၟေၚ် ကု ရဲဒပ်စဵုဒၞာတံ အရာသွံရာန်ဗၞိက်ပယျဵုတုဲ မွဲအဆက်ဂှ် ကောန်ပၞာန်ဒပ်ဍုၚ်သေံတံ ပြံၚ်လုပ်ဗက် ဒပ်စဵုဒၞာ ဂၠိုၚ်တိုန်ရ။ နူဂှ် ဒပ်ပၞာန်သေံတံ ဇြဟတ်ဍိုန်လျစှေ်အာ ဗွဲမဂၠိုၚ်ရ။

သၟိၚ်ဘိၚ်ဗု ဃောန်ဇြာ

တၞဟ်နဗ္တိုက်သရိုဟ် ဂကောံပၠန်ဂတးတုဲ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၆၀ ဂှ် အလဵုအသဳဗၟာ စန်ဒက်ဂွံ က္ဍိုပ်သ္ကိုပ်ဒပ်စဵုဒၞာ မွဲတၠရ။ ညးဝွံ ဒှ်ကောန်ဂကူသေံကြုက် မနွံယၟု “ဃောန်ဇြာ” ရ။ ရန်ကု ဗ္တိုက်ကောံမျူနေတ်တုဲ အလဵုအသဳတံ ပံက်ကဵု အခေါၚ်ကု ဃောန်ဇြာ အရာတဵုဘိၚ်၊ ကူသာန်ဘိၚ်၊ ဘိၚ်ဗုတံကီုရ။ ခြာဟွံလအ် ညးတေံ သ္ဒးဂြိပ်တိတ်တုဲ လုပ်ပါဲ ပ္ဍဲဍုၚ်သေံ (ထာဲလေန်ဒ်) ရ။ နူဂှ် က္ဍိုပ်ဃောန်ဇြာတံဂှ် ဇြဟတ်ဇၞော်တိုန် ပ္ဍဲဍုၚ်သေံသိုက်က်ရ။ ယၟုညး တေံလေဝ် ဒယှ်တှ်တိုန် အလုံဂၠးတိ နသၟိၚ်ဘိၚ် (ဘိၚ်ဗု) မွဲရ။

ဗွဲကြဴ ဃောန်ဇြာ ကလေၚ်လုပ်ကၠုၚ် ပတန်ဒပ်ပၞာန်ဍုၚ်သေံ ကော်ဂး MTA ပ္ဍဲ ၁၉၈၅ ရ။ ဒပ်ပၞာန်ဍုၚ်သေံဏံဝွံ အကြာသၞာံ ၁၉၉၀ ပြၚ်ၚ်တေံဂှ် ဒှ်တိုန်ဇြဟတ်ပၞာန် ဗၞတ်ၜါဠက် (၂၀,၀၀၀) ကီုရ။ ပ္ဍဲ ၁၉၉၁ တေံဂှ် ဃောန်ဇြာ လလောၚ်တရးကၠုၚ် ပရေၚ်သၠးၜးဍုၚ်သေံတုဲ နဇကု ညး သ္ပသမ္မတဍုၚ်သေံရ။ ဆ္ဂး သၟိၚ်ဘိၚ်ဃောန်ဇြာဝွံ ဒုၚ်လဝ်သ္ဇိုၚ်ကု ပရေၚ်ပိုန်ဒြပ်သွံရာန်ဘိၚ် အဓိကတုဲ ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန် ဇြိုဟ်ဟ်နက်က် ဟွံမွဲရ။ ဟွံပေၚ်စိုတ်လ္တူ ပွဏံတုဲ ညးဆာန်ဂကူ မနွံကဵုလညာတ်ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်ပ္ဍဲဒပ်ပၞာန်ညးဂှ်ရ ပါ်တိတ်က္ဍိုပ် တုဲ ပတန်ကၠုၚ် ဒပ်ပၞာန် ကောန်ဂကူဍုၚ်သေံ (SSNA) ရ။

ဆ္ဂး မွဲလပါ်ဂှ် ကေတ်အရီုအဗၚ်ကဵု ဒပ်ပၞာန်ဝတံတုဲ အလဵုအသဳပၞာန်တံ ဝေၚ်ပၞာန်ကု ဒပ်ပၞာန်ဃောန်ဇြာတံ ဗွဲ မသ္ကာတ်မြဟ်ရ။ ဒပ်ပၞာန်ဝတံ ဒုၚ်ချိုတ်၊ ဒုၚ်ဂိ လၟိဟ်ဗွဲမဂၠိုၚ်တုဲ သီဂွံတိဍာ် ညးတံရ။ ကၞောတ်တဲ ပ္ဍဲ ၁၉၉၆ ဂှ် ဃောန်ဇြာ သ္ဒးဖျေံထောံလွဟ် ဒုၚ်ယျံက်ကု အလဵုအသဳဗၟာရ။ ညးဇူဒီုဒၟံၚ်ပ္ဍဲဍုၚ်လ္ဂုၚ်စဵုစုတိရ။ (ဟိုတ်နူဂှ် ဒပ် ပၞာန်ဝတံ လုပ်တန်တဴဖျေံသ္ဇိုၚ် ပ္ဍဲတိဍာ် ဃောန်ဇြာတံ ပိုၚ်ပြဳလဝ် သ္ကုတ်ဗၟံက်သၠုၚ်ကျာ (ပုံပါဂျေန်) နူဗၟံက်သၟဝ် ကျာ (ပါန်သာန်) ရ။

စောယတ်သိတ်

အခိၚ်ဃောန်ဇြာကဵုဒပ်ပၞာန်သေံ (MTA) ဖျေံထောံလွဟ်ဂှ် ညးဆာန်ဂကူသေံမွဲတၠ မနွံယၟု စောယတ်သိတ်ဝွံ ဟွံပါလုပ်ရ။ ညးတံ စန်ဒက်ကောန်သ္ဂံၚ်သေံတုဲ ပံက်ကၠုၚ်ဒပ် မနွံယၟု (SURA) နကဵုဇြဟတ်ပၞာန်ဗၞတ် (၈၀၀) ရ။ ဒပ်ဏံဝွံ ဗွဲကြဴ ဟိုတ်နူတန်တဴဒၟံၚ်သ္ကုတ်သၠုၚ်ကျာဍုၚ်သေံတုဲ ခုတ်တၚ်ယၟု ဒပ်ပၞာန်ညဳသၟဟ်သေံ -သ္ကုတ်သၠုၚ်ကျာ (SSA-S) ပ္ဍဲ ၁၉၉၆ ဂိတု ဂျာန်နဝါရီ ၂၆ ရ။

(ဆက်ပတိုန်ထ္ၜးဏာ ကၞပ်ဂတတေံပၠန်ရောၚ်။)

ဗတာၚ် (တိထဝ်ရာ)

*တမ်မူလ ဂျာနေဝ်အမာတ်ဒိန်

ယၟုဂကောံဂမၠိုၚ်

ဗော်ကောန်မျူနေတ်ဍုၚ်ဗၟာ Communist Party of Burm (CPB)

ဖေတ်ဒရေဝ်ဍုၚ်သေံ Federated Shan State

တိတြိဂံထဝ် Golden Triangle

ဃောန်ဇြာ Khun Sa

ဍုၚ်လော (လာအို) Lao

ဒပ်ပၞာန်ဍုၚ်သေံ Mong Tai Army (MTA)

ကံၚ်ဇြဳကလေၚ်ပ္တန်ဍုၚ်သေံ Restoration Council of Shan State (RCSS)

ၜဳသၚ်လောန် Salween River